"Η ατμόσφαιρα" - Εργα του Τσέχωφ στο Σοβιετικό σινεμά

Τι είναι η "ατμόσφαιρα" σ' ένα χώρο, μια σχέση, μια χειρονομία, μια κουβέντα, ένα κείμενο, ένα έργο τέχνης; Αυτή η ατμόσφαιρα που υποβάλλει σεβασμό, καλλιεργεί αισθητήρια και αισθήσεις, μας ευαισθητοποιεί χορδίζοντας τις εσωτερικές ασυντόνιστες χορδές μας, πώς ορίζεται;  Δύσκολο να αποσαφηνίσουμε, μιας και η ατμόσφαιρα ανήκει στο χώρο του αοράτου, παρόλο που συντίθεται από λογής-λογής τμήματα του ορατού. Η ατμόσφαιρα προκύπτει από αυτό που κρύβεται πίσω απ' όλα και ωστόσο, κυριαρχεί όλων. Είναι η διάθεση που υπάρχει κάτω από το κάθε τι. 

Ό, τι υπαινίσσεται ο λόγος, ό, τι υπονοεί η εικόνα, ό, τι γεννά την κάθε στιγμή. Είναι ακριβώς αυτό που δεν φαίνεται και δεν ειπώνεται.  Σε μια εποχή σαν τη δική μας, όπου όλα επιτρέπονται αδιακρίτως, όλα ειπώνονται ανενδοίαστα και όλα γίνονται χωρίς τίποτα να συμβαίνει πραγματικά, η ατμόσφαιρα είναι αυτό που λείπει. Το συμπυκνωμένο ψυχικό και πνευματικό υπόστρωμα που φωτίζει με φως ισχνού, μα αναμμένου, κεριού, τον κόσμο μέσα μας και γύρω μας, υποσχόμενο ελπίδα μέσα στο σκοτάδι.

Η Ταινιοθήκη της Θεσσαλονίκης πρόσφερε στο κοινό ένα τετραήμερο αφιέρωμα με έργα του Τσέχωφ στο Σοβιετικό κινηματογράφο. Τα τέσσερα έργα ήταν: "Η νουβέλα σε πρώτο πρόσωπο" (Σοβιετική Ένωση, 1978, Εμίλ Λοτεάνου), "Η κυρία με το σκυλάκι" (Σοβ. Ένωση, 1960, Γιόσιφ Κέιφιτς), "Ο θείος Βάνια" (Σοβ. Ένωση 1971, Αντρέι Μιχάλκωφ Κοντσαλόφσκι) και "Οι τρεις αδερφές" (Σοβ. Ένωση, 1964, Σαμψών Σαμψώνοφ). Μ' αυτήν την αφορμή θυμήθηκα την έννοια και την απαράμιλλη αίσθηση της ατμόσφαιρας στην τέχνη και τη ζωή, για την οποία τώρα γράφω.

Διέσχιζα το παλιό λιμάνι κι έμπαινα στην αίθουσα της Α΄αποθήκης που φιλοξενεί το Μουσείο Κινηματογράφου. Όταν έβγαινα από κάθε προβολή -και για τέσσερις συνεχόμενες μέρες-, δεν ήξερα πού βρίσκομαι. Προσγειωνόμουν ανώμαλα σ' έναν ξένο και αφιλόξενο πλανήτη. Η σύγχρονη ζωή που με περιέβαλλε, έμοιαζε αναίσθητη. Σε πρώτη ανάγνωση όλα έδειχναν μια χαρά, πλήθος άνθρωποι καθισμένοι στην προκυμαία, καφέδες, σακίδια πεταμένα, γέλια τρανταχτά, νταλαβέρια και φλερτ, παρέες που μιλούσαν συνθηματικά ή χαριεντίζονται βρίζοντας. Πλήθος άνθρωποι σαν να τους άδειασε μια σέσουλα από μαγαζί που θα το βάφτιζα: ανθρωποκοπτείο. Ανέκφραστα πρόσωπα, βλέματα λασπωμένα από τη λάσπη της τηλεόρασης και του ίντερνετ, σώματα ευκαιριακά, νευρικά ή αδιάφορα, εύκολα σώματα, εύκολα συναισθήματα, στιγμιαίες απολαύσεις που θα λησμονηθούν γρήγορα στον καιάδα του ρηχού βίου που ισοπεδώνει τα πάντα. Όλα φαίνονταν μια χαρά, αλλά δεν υπήρχε καμία ατμόσφαιρα...

Έμπαινα στην αίθουσα των προβολών σαν να έμπαινα στο πιο δικό μου δωμάτιο. Άρχιζαν οι ταινίες σαν να άρχιζαν θείες λειτουργίες. Όλα τα πρόσωπα εκείνων ηθοποιών του '60, πρόσωπα ιερέων της τέχνης που είχαν όλα τους κάτι κοινό. Βλέμματα καθαρά, στραμμένα άλλοτε εντός τους, άλλοτε στο όνειρο, κι άλλοτε στα επέκεινα. Μάτια γεμάτα έκφραση. Διάφανα μάτια που αβίαστα άφηναν να ειδωθεί από τον θεατή η εσωτερική τους πάλη. Η πάλη ανάμεσα στην επιθυμία και το χρέος, στην τιμή και την ατιμία, στη λογική και την τρέλα. Πρόσωπα ποιητικά, αντάξια του ποιητικού μεγέθους του Τσέχωφ και των έργων του, όπως και των κινηματογραφικών σκηνοθεσιών τους που τα περιτύλιξαν και τα ανάδειξαν με απόλυτο σεβασμό. Η ατμόσφαιρα, πλήθος υπόγεια ρεύματα που έκαναν τον θεατή να ξεχνά να αναπνεύσει. Όχι τον κάθε θεατή. Ακούστηκαν και γέλια γελοία, σχόλια ασχολίαστα, αμήχανες νευρικές κινήσεις. Για να εισχωρήσεις σ' αυτό που ονομάζουμε " Τσεχωφική ατμόσφαιρα", απαιτείται να είσαι "παλιός" άνθρωπος, δηλαδή άνθρωπος  γαλουχημένος με εφόδια πνευματικά που ουδεμία σχέση έχουν με τα σκουπίδια της τηλεόρασης και της ανώδυνης, ανέξοδης, απρόπσωπης διαδικτυακής επικοινωνίας. Ευτυχώς, υπήρχαν αρκετοί που είχαν αυτά τα εφόδια στην αίθουσα, και για τους άλλους κανείς δεν μπορεί να προεξοφλήσει πως κάτι δεν τάραξε την ανούσια επιδερμική τους προσέγγιση. Αυτή είναι εξάλλου και η δύναμη της μεγάλης τέχνης. Να αλλοιώνει τα κακώς, καλώς.

Ο σκηνοθέτης του "Θείου Βάνια", Κοντσαλόφσκι, ήταν συμφοιτητής του Ταρκόφσκι, λίγο μικρότερος στην ηλικία. Στην ταινία βλέπουμε σκηνές που μας θυμίζουν αντίστοιχες του "Καθρέφτη", μόνο που το κορυφαίο έργο του Ταρκόφσκι έπεται τέσσερα χρόνια. Η μεταφορά του θεατρικού έργου στο σινεμά φτάνει να ξεπερνά και την καλύτερη απόδοσή του στο θέατρο. Οι ταινίες ήταν η μια ανώτερη απ' την άλλη. Η εναλλαγή κοντινών και μακρινών πλάνων, εσωτερικών και εξωτερικών σκηνών -στα δάση με τις πελώριες σημύδες-, οι αλλαγές ταχύτητας κίνησης της κάμερας, το εναλλασόμενο ασπρόμαυρο με το έγχρωμο φιλμ, και κυρίως η υποκριτική δεινότητα των ηθοποιών μαζί με τον μεταφυσικό λόγο του Τσέχωφ, μας χάρισαν την ποίηση στην οπτική της μορφή.

Αν για κάτι μπορεί να καυχηθεί η λογοκρισία που ταλαιπώρησε και βασάνισε γενιές και έργα καλλιτεχνών, ήταν ότι αφαίρεσε την ευκολία, τον ωμό ρεαλισμό, την καταγραφή και αποτύπωση της πραγματικότητας, οδηγώντας στη γέννηση των μεγάλων αριστουργημάτων που εξαιτίας της ήταν υποχρεωμένα να γίνουν ποιήματα και να μείνουν ως ποιήματα στην ιστορία της τέχνης. 

Κατά τη γνώμη μου, αυτό είναι που κυρίως ευθύνεται για τη φτηνή και εύκολη τέχνη των καιρών μας, την απουσία μεγάλων καλλιτεχνών και μεγάλων έργων τέχνης. Δεν θα ήμουν ποτέ υπέρμαχος της λογοκρισίας, ούτε και θα ήθελα ποτέ να επιστρέψει. Σήμερα όπου συναντάμε σπουδαία έργα είναι γιατί από μόνοι τους οι καλλιτέχνες θέτουν όρια, εμπόδια, αυτολογοκρίνονται, ή δεν έχουν τα μέσα που να τους "διευκολύνουν", κι έτσι αποζητούν και επιδιώκουν τον υπαινιγμό και όχι την αμεσότητα και τον ωμό ρεαλισμό. Τρανή απόδειξη είναι ο Ιρανικός κινηματογράφος.

Τον Τσέχωφ τον απασχολούσε ιδιαίτερα το τι θα μείνει μετά από μας, σε διακόσια-τριακόσια χρόνια. Τι ίχνος αφήνουμε πίσω μας και αν οι επόμενες γενιές θα είναι πιο ευτυχισμένες. Η διαχείριση της ανιαρής ζωής και των στιγμών που χάνονται, το περιβάλον που καταστρέφεται και κυρίως ο πόνος, ο ανθρώπινος πόνος και το αδιέξοδο του βίου. Το βαθύ θρησκευτικό του αίσθημα εκφράζεται υπαινικτικά και καμιά φορά και ευθέως. Όταν οι τρεις αδερφές επαναλαμβάνουν συχνά τη φράση: στη Μόσχα, στη Μόσχα, δεν είναι η πρωτεύουσα που τους περιμένει να αναπαυθούν, να γλυκαθούν, να γαληνέψουν από τα βάσανα. Η Μόσχα γίνεται η Ουράνια πόλη. "Αν δεν έχεις πίστη", λέει η μία από τις αδερφές στην άλλη, "δεν έχει νόημα η ζωή". "Κι αν δεν έχεις πίστη, πρέπει να βρεις μια πίστη", συνεχίζει. Η προσδοκία της χαράς μετατίθεται στην άλλη ζωή. Η προσδοκία αυτή διακαιολογεί και δικαιώνει όλα τα βάσανα και τους καημούς αυτού του κόσμου που μόνο με υπομονή, ελπίδα και αγάπη μπορούμε να σηκώσουμε.

Φεύγοντας και από την τελευταία ταινία σημείωσα στο βιβλίο των επισκεπτών: Το αφιέρωμα στα έργα του Τσέχωφ, θυμίζει στον άνθρωπο του σήμερα, τον άνθρωπο του πάντα...

Θείος Βάνια: http://animusanimus.blogspot.gr/2008/02/blog-post.html