Θέατρο: Η πολυτέλεια του Τίποτα (Μέρος β΄)

Σ' αυτό το δεύτερο μέρος θα προσπαθήσω να γίνω πιο σαφής καθώς το πρώτο μέρος ξεσήκωσε αρκετή αντίδραση δικαιολογημένων σχολίων και εδώ στο μπλογκ, αλλά και στο FB. Στην πραγματικότητα δεν καταφέρομαι εναντίον του θεάτρου, αντιλαμβάνομαι όμως σ' αυτό κάτι ιδιότροπο που το κάνει να διαφέρει από τις άλλες τέχνες. Κάτι που το ονομάζω "απουσία αντικειμένου". Και εστιάζω κυρίως στον ηθοποιό. Τι κάνει ακριβώς ο ηθοποιός;

Αν θυμηθούμε πως το θέατρο στην αρχαιότητα, εν τη γεννέσει του δηλαδή, ήταν μια απολύτως ιερή διαδικασία, ίσως αυτό μας βοηθήσει. Διότι ο ηθοποιός εκεί φορούσε μάσκα και κοθόρνους. Ανάμεσα σ' αυτόν και στο κοινό παρεμβάλλονταν έτσι κάτι άλλο. Ήταν ξεκάθαρο πως ο ίδιος αποτελεί έναν φορέα λόγου και το σώμα του όλο αυτόν τον λόγο εξυπηρετούσε. Δεν ταυτιζόταν ο ίδιος με τον ρόλο. Τον ρόλο τον έπαιζε η μάσκα. Διότι ο ρόλος είναι κάτι τόσο φανταστικό όσο και η μάσκα. Δεν είναι άνθρωπος ο ρόλος. Δεν υφίσταται ως άνθρωπος, ως πρόσωπο, ως ζωή.

Ποια είναι η διαφορά του ηθοποιού της αρχαιότητας απ' αυτόν που γνωρίζουμε σήμερα όπως εξελίχθηκε στο πέρασμα τόσων αιώνων; Είναι αυτή ακριβώς: ο ηθοποιός μπαίνει στο ρόλο. Δηλαδή πού; Στον αέρα των λέξεων που σωματοποιεί με όλο του το είναι. Των λέξεων του θεατρικού συγγραφέα; Των λέξεων του σκηνοθέτη που τον καθοδηγεί; Των λέξεων που επιλέγει ο ίδιος να φορτίσει με το δικό του βίωμα;

Πλάι σ' έναν ζωγράφο, έναν ποιητή, έναν μουσικό, ποιον θα βάλουμε στην τέχνη του θεάτρου; Τον συγγραφέα, τον ηθοποιό, τον σκηνοθέτη ή τον σκηνογράφο; Θα τους βάλουμε όλους μαζί υποστηρίζοντας πως εδώ μιλούμε για μια συλλογική τέχνη, για να κλείσουμε ανώδυνα το ζήτημα; Όχι, βέβαια. Θέατρο υπάρχει και χωρίς τους περισσότερους απ' αυτούς. Αρκεί ένας ηθοποιός κι ένας θεατής για να έχουμε θέατρο. Άρα επιλέγουμε τον ηθοποιό από όλους τους παραπάνω. Και ξαναρωτώ με άλλες λέξεις: τι δημιουργεί ο ηθοποιός; Δημιουργεί;

Δημιουργεί έναν άλλον εαυτό χρησιμοποιώντας τον ήδη υπάρχοντα. Προσεγγίζει ένα άλλο Είναι μέσα από το δικό του. Ένα Είναι ολότελα φανταστικό, ολότελα ανύπαρκτο, άπιαστο, φευγαλέο. Η ερωτική σχέση που διέπει τον ζωγράφο με τα χρώματα, τον μουσικό με τις νότες, τον ποιητή με τις λέξεις, στην περίπτωση του ηθοποιού με ποιον είναι; Και τι κινδύνους υποκρύπτει μια σχέση ερωτική με το ανύπαρκτο που ντύθηκε λέξεις κάποιου άλλου και που καλείται ο ηθοποιός να ενσαρκώσει σε πρόσωπο;

Θυμάμαι μια άσκηση που -τριτοετής στο Τμήμα Θεάτρου- μας είχε βάλει η Λυδία Κονιόρδου. Να βγαίνουμε ένας ένας και να απαγγέλουμε ένα ποίημα. Όλοι οι συμφοιτητές μου διάλεξαν ένα ποίημα κι εγώ διάλεξα ένα δικό μου. Όταν τελείωσε η διαδικασία, η Λυδία ολοφάνερα έκπληκτη και συνεπαρμένη, μου είπε: "πρώτη φορά στη ζωή μου άκουσα να ειπώνεται έτσι ένα ποίημα. Τίνος είναι;" Της είπα πως ήταν δικό μου. "Αδέσποτα σκυλιά οι μνήμες τριγυρνούν στους δρόμους του μυαλού, πουθενά δε βρίσκεται τροφή για δαύτα, μήτε το φάρμακο που θα τα γιάνει από τη λύσσα... κλπ", το θυμάμαι λίγο μέχρι σήμερα. "Α, γι' αυτό...", μου απάντησε. Ποια ήταν λοιπόν η διαφορά που το έκανε να ξεχωρίσει, διότι βεβαίως δεν ήταν σε καμία περίπτωση ωραιότερο ποίημα από του Καβάφη και άλλων μεγάλων ποιητών που είχαν οι άλλοι επιλέξει. Ήταν απλώς πως το ποίημα το είχα γράψει εγώ και το εκφωνούσα εγώ. Ήταν δικό μου. Ήταν βίωμά μου. Ήμουν εγώ. Ποια απομίμηση ή μίμηση μπορεί να συγκριθεί με την ειλικρίνεια του είναι μας; Νομίζω καμία.

Γιατί θαυμάζουμε τους μεγάλους έλληνες ηθοποιούς του ελληνικού κινηματογράφου που έπαιζαν τον εαυτό τους; Γιατί εκεί η σχέση είναι ξεκάθαρη, όπως και η καθεαυτό δημιουργία. Δεν υποδύονται. Είναι αυτό που είναι. Εκθέτουν τον εαυτό τους σε όλες τους τις εκδοχές. Είναι οι ίδιοι καλλιτέχνες του εαυτού τους. Τον καλλιτεχνούν και τον προσφέρουν. Χρησιμοποιούν τις λέξεις του συγγραφέα που δεν απέχουν διόλου από τις λέξεις της ζωής τους, προσθέτοντας συχνά δικές τους αυθόρμητα, σε εκδοχές που είναι μέσα στη ζωή τους απολύτως πραγματικές.

Θαυμάζουμε όμως και τον Αλ Πατσίνο και την Μέριλυ Στριπ, τον Χορν και την Λαμπέτη, που κάνουν άλλου είδους δουλειά, αυτήν για την οποία εγώ έχω τις ενστάσεις μου. Αυτούς που κατάφεραν να σαρκώσουν τον αέρα σε πρόσωπο. Να οικειωθούν τις ξένες λέξεις χτίζοντας μέσα τους ένα άλλο πρόσωπο δημιουργώντας μια νέα ψυχή. Εδώ είμαστε. Εδώ είναι όλος ο κίνδυνος. Η ευλογία και η κατάρα του ηθοποιού.

Κάθε άλλου είδους καλλιτέχνης επιχειρεί να συλλάβει και να εκφράσει μια ψηφίδα του κόσμου, της ζωής, της ύπαρξης. Μία έννοια, ένα αίσθημα, μία στιγμή, ένα ερώτημα. Ο ηθοποιός επιχειρεί κάτι τρομακτικό που εκ των πραγμάτων εμπεριέχει μία ύβρη και μία ανυπέρβλητη αλαζονεία: να δημιουργήσει και να ενσαρκώσει μια νέα ψυχή. Σ' αυτή την προσπάθεια γινεται εκφραστής ενός άλλου που γράφει ένα κείμενο, δημιουργός επί του κειμένου που του δίνει φωνή και κίνηση, μέσο, και στο τέλος ένας άλλος. Όλα μαζί. Αυτό είναι τερατώδες.

Ας σκεφτούμε πως σε όλες τις τέχνες έχουν αναπτυχθεί πλήθος θεωρίες για τις τεχνικές της ζωγραφικής, τα είδη και τους τρόπους της μουσικής σύνθεσης, τα είδη της γραφής. Πλάι σε όλα αυτά που αφορούν αντικείμενα, έχουν αναπτυχθεί πλήθος θεωρίες για τις τεχνικές της υποκριτικής που δεν αφορούν αντικείμενο, αλλά τον ηθοποιό τον ίδιο. Τον άνθρωπο που αίφνης αντικειμενοποιείται. Κανείς ποτέ δεν έγραψε θεωρητικό για το πώς πρέπει να είναι ο μουσικός, ο ζωγράφος ή ο ποιητής. Όλοι αυτοί "φτιάχνονται" ελεύθερα μέσα από τη δημιουργία τους. Τον ηθοποιό στον αιώνα μας τον "φτιάχνει" ο σκηνοθέτης... Σε τι μεταφράζεται αυτό; Ποιος δικαιούται να φτιάχνει έναν άνθρωπο, ποιος δικαιούται να παραδίδεται σ' έναν άνθρωπο κατ' αυτόν τον τρόπο, και προς χάριν τίνος πράγματος;

Έχω αφαιρέσει όπως βλέπετε όλες τις γνωστές χάρες της διαδικασίας που απευλευθερώνουν έναν άνθρωπο που μπαίνει στην υποκριτική διαδικασία. Έχω αφαιρέσει και όλες τις θεραπευτικές ιδιότητες που εμπεριέχει η έκφραση. Διότι αυτά όλα αφορούν τα αρχικά στάδια και κάποτε φτάνουμε στην ουσία. Επί της ουσίας γράφω και εκεί συζητώ.

Εδώ όμως σταματώ. Όλα όσα γράφω είναι ζητήματα προς σκέψη. Ούτε αφορισμούς θέλω να δώσω, ούτε ιδεολογικές μπροσούρες να περάσω σε κανέναν. Με απασχολούν πολύ γιατί όντως αγαπώ το θέατρο πάρα πολύ καθώς και την θεατρική διαδικασία. Όταν είδα πρόβα και συγκλονίστηκα και αποφάσισα στα 25 μου να σπουδάσω, το έκανα ελπίζοντας μέσα στην άγνοια και στην αθωότητά μου πως υπάρχει ένα επάγγελμα που λέγεται: θεατής πρόβας... Οσμίζομαι όμως τώραα πια κάτι προβληματικό που προσπαθώ να ονομάσω. Κι αν ακόμα δεν το κατάφερα, δεν θα επιμείνω περισσότερο. Ας περάσουν ακόμα λίγα χρόνια χρόνια, κι αν είμαστε γεροί, το ξαναβλέπουμε...