Ομήρου Οδύσσεια - Το τραγούδι των αιώνων -: Μια σύγχρονη απόδοση της Βασιλικής Νευροκοπλή για νεαρούς αναγνώστες και όχι μόνο (του Γιάννη Σ. Παπαδάτου)

Από τα πιο παλιά κείμενα του κόσμου είναι η Οδύσσεια, το ηρωικό έπος της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, που αναφέρεται στις γοητευτικά μαγικές διαδρομές της μορφής που έχει γίνει γνωστή σε όλη την οικουμένη κι είναι συνώνυμη των λογής ταξιδιών της γνώσης και της ψυχής

«Αυτάρ Οδυσσεύς ήγεν Κεφαλλήνας μεγαθύμους», λέει ο Όμηρος για τον πολύτροπο ήρωά του από την Ιθάκη. Η Οδύσσεια, το έπος των 24 ραψωδιών και των 12.110 στίχων,  μαζί με την Ιλιάδα καταγράφηκαν τον 6ο π.Χ. αιώνα από τον Πεισίστρατο ή τον γιό του Ίππαρχο. Για να περιοριστώ στην Ελλάδα, από τα τέλη του 16ου αι. μ.Χ. έως τις μέρες μας, η Οδύσσειαέχει εκδοθεί ως αρχαίο κείμενο, μεταφραστεί ή διασκευαστεί εκατοντάδες φορές, για ενήλικες αλλά και για παιδιά με διάφορους τίτλους ήδη από τον 19ο αιώνα (π.χ. Αι περιπλανήσεις του Οδυσσέως – Διηγημέναι είς παίδας-1879). Σημειώνω τις μεταφράσεις των Πολυλά, Εφταλιώτη, Καζαντζάκη-Κακριδή, Σιδέρη, Μαρωνίτη. Οι μεταφράσεις και οι διασκευές, μάλιστα και σε πεζή μορφή, για παιδιά και νέους έχουν μακρά ιστορία. Να αναφέρω μόνο τη διασκευή σε πεζή μορφή του Χάρη Σακελλαρίου και σε έμμετρη μορφή του Κώστα Πούλου και του Μιχάλη Γκανά σε έμμετρη και πεζή απόδοση. Κι ίσως, η Οδύσσεια, στις κατά καιρούς «μεταμορφώσεις» της να είναι από εκείνα τα κείμενα που αν κάποιος/κάποια θέλει να παρακολουθήσει την πορεία της γλώσσας μας ανά τους αιώνες, δεν θα βρει ίσως καλύτερο «σύμμαχο» και «καθοδηγητή». Ο γλωσσικός πλούτος της είναι μια ανεκτίμητη παρακαταθήκη και όχι μόνο για την Ελλάδα.

Ως μαθητές των μεταπολεμικών χρόνων γνωρίζαμε την Οδύσσεια ή μάλλον ένα μικρό τμήμα της είτε από το αρχαίο κείμενο είτε, αργότερα, από την κλασική μετάφραση του Ζήσιμου Σιδέρη. Το εκπαιδευτικό σύστημα, άλλωστε, δεν εμβάθυνε  στον πολιτισμικό πλούτο του έπους, αλλά ενδιαφερόταν μόνο για το συντακτικό-όσον αφορά στο αρχαίο κείμενο και για «άγνωστες» λέξεις ή για ξερά γραμματικά και πραγματολογικά στοιχεία, περιλήψεις και άλλα παρόμοια …θαυμαστά. Έτσι η προσέγγιση ήταν κοπιώδης και βραδυκίνητη. Θυμάμαι, έναν σπουδαίο καθηγητή, τον Γεράσιμο Λαμπίρη, στο Γυμνάσιο Σάμης Κεφαλονιάς, που,  πολύ μπροστά από την εποχή του, καυτηρίαζε τη συγκεκριμένη πραγματικότητα προσπαθώντας, μέσα στη μέγγενη του προγράμματος, να μας γνωρίσει τον πολιτισμικό πλούτο του έπους. Παρόλα αυτά, ποιος ή ποια δεν θυμάται έστω και τους δύο πρώτους στίχους του ιαμβικού δεκαπεντασύλλαβου: «Τον άνδρα τον πολύτροπο πες μου, θεά, που χρόνια / παράδερνε, σαν πάτησε της Τροίας τ’ άγιο κάστρο…».

Κι έρχομαι στην πρόσφατη απόδοση του έπους από την πολυβραβευμένη συγγραφέα βιβλίων για παιδιά και εφήβους Βασιλική Νευροκοπλή, σε ένα καλαίσθητο εικονογραφημένο βιβλίο. Στον εκτενή πρόλογο σημειώνεται ότι η απόδοση βασίστηκε στη μεταγραφή σε πεζό λόγο της Οδύσσειας «Ανωνύμου», στη μετάφραση του Γεωργίου Ψυχουντάκη κι επίσης, στη μετάφραση του Δ. Μαρωνίτη και στα σχόλια του Κ. Σ. Γανωτή. Η συγκεκριμένη έκδοση, που μετρά 6062 στίχους, αποδίδει τις εικόνες και το νόημα του πρωτότυπου και είναι αποτέλεσμα «εξάχρονης μαθητείας» όπως χαρακτηριστικά σημειώνεται. Παρόλο που οι στίχοι της συγκεκριμένης απόδοσης είναι, σε σχέση με το πρωτότυπο, περίπου οι μισοί, δεν έχει χαθεί η ουσία του έπους και ο   πολύμορφος πλούτος του ιδιαίτερα σκηνές του ιδιωτικού και δημόσιου βίου. Αφαιρέθηκαν ή συμπτύχθηκαν από το πρωτότυπο κυρίως τα επαναλαμβανόμενα μοτίβα μακροσκελών αφηγήσεων κι επίσης κάποιες βίαιες σκηνές αποδόθηκαν υπαινικτικά. Για παράδειγμα η σκηνή του φόνου του μνηστήρα Αντίνοου, στο πρωτότυπο, είναι σκληρή. Ανάμεσα στ’ άλλα αναφέρεται ότι το βέλος του Οδυσσέα τον τρύπησε από τον αυχένα ως τη μύτη κι απ΄ τα ρουθούνια του το αίμα ξεπήδησε ρυάκι. Η Νευροκοπλή «αποφεύγει» δίχως όμως να αποσιωπά τον συγκεκριμένο φόνο, ως εξής: «Τεντώνει τότε τη χορδή και εκτοξεύει βέλος /κι ο νεαρός Αντίνοος άδοξο βρίσκει τέλος….Ο Αντίνοος παραπατά, λιγοθυμά και πέφτει,/τον κόσμο αποχαιρετά τον άπονο και ψεύτη» (χ, στ. 7-8, 13-14). Το αξιοσημείωτο είναι ότι πολλές φράσεις ή και έννοιες του πρωτότυπου αντικαταστάθηκαν με επιτυχία από άλλες διαχρονικές φράσεις και παροιμίες π.χ. «Κι είν’ η πνοή του στεναγμός κι ο στεναγμός του δάκρυ,/ δάκρυ που βγαίνει ποταμός απ’ της καρδιάς την άκρη» (χ, στ. 296-297). Ένα πρόσθετο σημαίνον στοιχείο που βοηθά τον αναγνώστη και την αναγνώστρια, αλλά και τους/τις εκπαιδευτικούς, ώστε να προσεγγίσουν το έργο, ανάλογα με τις εκπαιδευτικές ανάγκες και προπάντων την αναγνωστική τους επιθυμία, αποτελούν οι έμμετροι τίτλοι  που αποδίδουν το νόημα της κάθε ραψωδίας. Σταχυολογώ: η ραψωδία α΄ φέρει τον τίτλο «Η συνεδρία των θεών, της Αθηνάς κελεύσεις», η ραψωδία η΄: «Στον βασιλιά Αλκίνοο με θάρρος προχωράει», η τ΄: «Συνομιλούν» οι βασιλείς, ονείρου αγωνία» και η ω΄: «Έρχεται συμφιλίωση κι αγάλλονται οι τόποι».

Η ανάγνωση είναι απολαυστική για διάφορους λόγους. Η Οδύσσεια στην απόδοση της Νευροκοπλή σέβεται απόλυτα το πρωτότυπο. Προσφέρεται σε μια γλώσσα σύγχρονη, απλή και ζωντανή, που κάνει το έπος προσιτό στις μικρές ηλικίες αλλά και στις μεγαλύτερες. Με πρόσθετο μορφολογικό στοιχείο τη ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία, αναδύονται ανάγλυφα, ανάλογα με τα στιγμιότυπα της πλοκής με λυρισμό ή ρεαλισμό, εικόνες του έπους που μαγνητίζουν τους αναγνώστες και τις αναγνώστριες. Η συγγραφέας ξέρει να εισχωρεί δημιουργικά σε πολλές «ποιητικές εποχές» και χαρακτηριστικά ύφη της γλώσσας. Για παράδειγμα στο ύφος της κρητικής παράδοσης είναι οι στίχοι: «Κι αφού τα συμφωνήσανε κι όλα συντελεστούνε / οι φίλοι οι αχώριστοι θε ν’ αποχωριστούνε» (ν, στ. 225-226) ή στο ύφος των δημοτικών τραγουδιών οι στίχοι: «Τον έλουσαν, τον έντυσαν και το τραπέζι στρώσαν,/σε θρόνο τη βασίλισσα να υφαίνει καμαρώσαν» (ρ, στ. 41-42).  Η εικονογράφηση είναι εξόχως ενδιαφέρουσα στο ύφος αρχαϊκών μοτίβων και διακείμενων από εικονιστικές παραστάσεις της αρχαιότητας.

Καταλήγοντας, παραθέτω τους πρώτους δέκα στίχους   με την εξής ευχή: μακάρι το συγκεκριμένο βιβλίο να υπάρχει στις βιβλιοθήκες των σχολείων της πρωτοβάθμιας και  δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης «προς ανάγνωσιν και χρήσιν των ανήβων», όπως θα έλεγε ένας συγγραφέας του 19ου αιώνα, αλλά κυρίως των εφήβων και, γιατί όχι, των ενηλίκων.

(ραψωδία α΄, στ. 1-10

Τον άντρα τον πολύτροπο, Μούσα, ν΄ανιστορήσεις,

τι είδε και τι έζησε στα πέρατα της κτίσης.

Πολλών ανθρώπων γνώρισε και τόπων ιστορία,

αφού το ιερό καστρί εκούρσεψε στην Τροία.

Και μύρια πάθη πέρασε για να τα καταφέρει

τους ακριβούς συντρόφους του στον τόπο να τους φέρει.

Μα δεν τους γύρισε ποτέ, μιας κι οι μωροί τα ζώα

τα ιερά κατέφαγαν του Ήλιου τα αθώα.

Του Δία κόρη, Μούσα μου, απ’ όπου θες ξεκίνα

κι ό,τι μου λες θα τραγουδώ, και τούτα μα κι εκείνα.

 

———————————————

 (*) Ο Γιάννης Σ. Παπαδάτος είναι αν. καθηγητής του παν/μίου Αιγαίου, κριτικός βιβλίων για παιδιά και εφήβους.

https://www.oanagnostis.gr/omiroy-odysseia-mia-sygchroni-apodosi-gia-nearoys-anagnostes-kai-ochi-mono-toy-gianni-s-papadatoy/?fbclid=IwAR1SVscU2H8FjvVEhe3I6mAp8MKEOKXvk1neGn5wwEOIhyqhFHinu4Yj2Hs